MATERIA ETA ENERGIA

MATERIAREN PROPIETATEAK

Inguruan dauzkagun objektu guztiak eta izaki bizidunak GORPUTZAK dira eta MATERIAZ eginda daude.

Materia mota asko daude; adibidez, plastikoa, altzairua, zura, etab. Mota bakoitza substanztia bata da eta propietateak ditu.

MATERIAREN PROPIETATEAK

Bi motatakoak:

• Propietate orokorrak: Masa eta bolumena: Gorputz guztiek dituzten propietateak dira.
• Propietate bereizgarriak: Substantzia batzuk eta besteak bereizten laguntzen diguten desberdintasunak dira: kolorea, zaporea, gogortasuna eta dentsitatea.

MASA

Masa gorputz batek daukan materia kantitatea da eta masa neurtzeko, kilogramoa (Kg) edo gramoa (g) erabiltzen ditugu.

Masa neurtzeko, balantzak eta baskulak erabiltzen ditugu.

                                                              Balantza                                                                         Baskula

GALDERA: Zer masa du baskulan agertzen den objektuak? Adierazi Kg eta gramoetan. Gogoratu Kg batek 1.000 gramo dituela.

 

 

BOLUMENA

Bolumena gorputz batek hartzen duen lekua da. Bolumen-unitatea metro kubikoa da (m3).

Ontzi baten bolumena haren edukieraren baliokidea da eta edukiaren neurri-unitatea litroa da (L). Litro bat (1L) dezimetro kubiko bateko (1 dm3) ontzi batek daukan edukiera da.

                     

Likidoen bolumena neurtzeko, neurriak markatuta dituzten ontziak erabiltzen dira; hau da, PROBETAK.

GALDERAK:

– Zerk dauka masa handiagoa, kilogramo bat gatzek edo kilogramo bat azukrek?

– Zenbat mililitro dira 2 litro ur? eta zenbat zentimetro kubiko da hori?

DENTSITATEA

Dentsitate terminoak bolumen jakin batean dagoen masa kopuruari dagokio eta horrela kalkulatzen da:

Dentsitatea= Masa/Bolumena

Adibidez, merkurioak ura baino dentsitate handiagoa du; horregatik, moneta bat sartzen badugu bietan, uretan hondoratuko da, baina merkurioaren kasuan, gainean mantenduko da, oso dentsoa delako.

                            

FLOTAGARRITASUNA

Urak baino dentsitate txikiagoa duten gorputzek flotatu egiten dute uretan. Dentsitate handiagoa dutenak, berriz, hondoratzen dira.

Uraren dentsitatea 1g/cm3-koa da. Beraz, gorputz baten dentsitatea txikiagoa bada 1g/cm3 baino, flotatu egingo du.

Objektuek ez dute soilik uretan flotatzen, baita airean ere. Adibidez, helioz betetako puxikek aireak baino dentsitate txikiagoa dute, horregatik, airean flotatzen dute, zurak uretan bezala.

GALDERA:  Bola batek 5cm3-ko bolumena du, eta 10.5 g-ko masa.

Kalkulatu bola horren dentsitatea.

Flotatuko al du? Zergatik?

IKERTZEKO: Nola liteke altzairuzko itsasontzi erraldoiak flotatzea?

¿Por qué los barcos no se hunden?

   

SOLIDOEN, LIKIDOEN ETA GASEN PROPIETATEAK

Materia hiru egoera ezberdinetan egon daiteke: Solido-egoeran, likido-egoeran eta gas-egoeran. Bakoitzak propietate jakin batzuk ditu.

SOLIDOEN PROPIETATEAK

Gorputz solidoek bolumen finkoa dute, haien forma ez da aldatzen indarra aplikatzen ez bazaie.

• Erresistentzia: Solido bat erresistentea izango da indar handien eraginari eutsi ahal badio apurtu gabe.

Burdina

• Malgutasuna: Solido bat malgua da apurtu gabe tolesten bada.

Oihala

• Hauskortasuna: Solido bat hauskorra da erraz apurtzen bada deformatu gabe.

Beira

• Elastikotasuna: Solido bat elastiko da deformatu eta gero bere erara itzultzen bada.

Kautxua

• Gogortasuna: SOlido bat gogorra da marratzen zaila bada.

Diamantea

LIKIDOEN PROPIETATEAK

Gorputz likidoek bolumen finkoa dute. Haien forma, berriz, aldakorra da eta egokitzen da bere edukiontziaren formara.

Bere propietate bereizgarriak hauexek dira:

• Biskositatea: Likidoak jariatzeko duen erresistentzia da. Likido bat oso likatsua denean, orduan eta geldoago jariatzen da. Adibidez, olioa ura baino likatsuagoa da, beraz, olioa geldoago jariatuko da.

                              

• Lurrunkortasuna: Likido bat oso azkar lurruntzen denean, hau da, gasolina.

 

GASEN PROPIETATEAK

Gasek ez dute berezko formarik, ezta bolumen finkorik ere. Edukiontziaren forma eta bolumenera egokitzen dira.

Puxikak duen gasak puxikaren forma eta bolumena ditu. Puxika zulatzen bada, gasa ingurura barreiatzen da.

GALDERA: Likido hauetatik zein da likatsuena, esnea, olioa edo xaboi likidoa? Eta biskositate txikienetakoa? Azaldu erantzuna.

ESPERIMENTUA: Puxikak ekarriko ditugu eta puztuko ditugu. Hatzamarrekin eustiko ditugu eta, seinalea eman ondoren, puxikak askatuko ditugu.

Zer forma zuen aireak puxikaren barruan zegoenean? Eta zer forma du puxikatik irtetean?

Materiaren propietateak

INDARREK ALDAKETAK ERAGITEN DITUZTE GORPUTZETAN

Indarrek eragiten du gorputzetan deformazioak, mugimendua edo marruskadura sortuz.

DEFORMAZIOAK

Gorputzak deformagarriak edo deformaezinak izan daitezke:

• Gorputz deformagarriak: Indar baten eraginpean formaz aldatzen diren gorputzak dira. Plastikoak edo elastikoak izan daitezke indarra gelditzen denean, bere jatorrizko formara bueltatzen badira.

Gorputz plastikoak ez du hasierako forma berreskuratzen deformatu ondoren.

Gorputz elastikoak bere forma berreskuratzen du deformatu ondoren.

 

 

 

 

 

 

 

• Gorputz deformaezinak: Zurrunak dira eta indar batek eragiten dienean ez dira deformatzen, hautsi egiten dira.

Zurezko ohola deformaezina da, beraz, indarra eragiten badiogu ez da deformatuko, aputuko da.

GALDERA : Zer gertatuko litzateke karatekak kolpatutako ohola plastilinazkoa balitz? eta gomazkoa?

MUGIMENDUA

Gorputz bat geldirik badago, indar baten eragina behar du mugitzeko. Mugitzen ari denean, indar bat beharko du gelditzeko edo azkarrago mugitzeko.

 

Stickak indar bat aplikatzen du pilota geldiarazteko edo bultzatzeko.

MARRUSKADURA

 

Baloi bat lurrean mugitzen ikustean, ohartuko zinateke azkenean gelditzen dela inork gelditu gabe. Hemen, beste indar mota dago: Marruskadura-indarra.

Indar hau lurrean, airean eta uretan eman daiteke, guztietan erresistentzia agertzen baita.

   

ABIADURA

Abiadurak gorputz bat zein azkar mugitzen den adierazten du. Kalkulatzeko, egindako distantzia zati distantzia hori egiteko eman duen denbora egin behar da.

Abiadura=Distantzia/Denbora

ARIKETA: Bi herriren arteko distantzia 600 km-koa da. Automobil batek 6 ordu ematen ditu distantzia hori egiteko. Zenbat kilometro orduko abiaduran ibili da? (Batez bestekoa)

GRABITATE-INDARRA

Gorputzak Lurraren gainazalerantz erakartzen dituen indarra da. Hori dela eta, jausten garenean, lurrera itzultzen gara hegan hasi ordez.

Adibidez, pilota bat leku altu batetik erortzen uzten badiogu, grabitateak pilota lurrerantz erakarriko du. Zenbat eta altuera handiagotik bota, gero eta abiadura handiago hartuko du erortzean.

Baloiak gero eta abiadura handiagoa hartzen du

Beste pilota bat gorantz botatzean, indar bat egiten da norabide horretan. Grabitate-indarra pilota moteltzen hasiko da eta pilotak abiadura galduko du gelditu arte. Gero, grabitatearen ondorioz, pilota erortzen hasiko da, gero eta abiadura handiagoan, lurrera iritsi arte.

Experimento de la montaña rusa y la pelota.

BALIABIDE DIGITALAK

Materia

Solidoen propietate gehiago (Zabaltzeko)

Grabitatea (gehiago jakiteko)

 

 ENERGIA ETA ERABILERAK

Zuen ingurura erreparatzen badiozue, konturatuko zarete ia dena etengabe aldatzen ari dela: IZaki bizidunak, hodeiak, sumendiak, ibaiak… Aldaketa horiek eragiten dituztena ENERGIA da.

Energia ez da ikusten, ez usaintzen, ez du masarik eta espaziorik hartzen, baina haren eragina nabaritzen dugu.

Energia forma ezberdinak daude:

• ARGI-ENERGIA. Argiak daukan energia da. Landareek erabultzen dute fotosintesia egiteko eta, hari esker, gauzak ikus ditzakegu.

• BERO-ENERGIA (TERMIKOA). Bero dagoen gorputz batetik hotz dagoen beste batera transmititzen den energia da.

• ENERGIA MEKANIKOA. Mugitzen ari diren gorputzek duten energia da, adibidez, kotxea edota haizea.

• ENERGIA ELEKTRIKOA. Tximistek energia hau eragiten dute eta, kableetan zehar ibiliz, makinak eta tresna elektrikoak funtzionarazten ditu.

• ENERGIA KIMIKOA. Zenbait substantziatan biltegiratuta dago: elikagaietan, erregaietan, lehergailuetan, piletan…

        

• ENERGIA NUKLEARRA. Uranioak eta plutionioak energia hau daukate. Substantzia kopuru gutxi behar da energia asko edukitzeko.

ENERGIA ERALDAKETAREN ADIBIDE BATZUK:

Argi-energia energia kimiko bihurtu:

Energia mekanikoa energia elektriko bihurtu:

Energia-kimikoa bero-energia bihurtu:

Energia elektrikoa energia mekaniko bihurtu:

GALDERA: Eman energia eraldaketa hauen adibideak:

ENEGIA ELEKTRIKOA ARGI-ENERGIA BIHURTZEARENA.

ENERGIA KIMIKOA ENERGIA MEKANIKO BIHURTZEARENA.

ENERGIAREN PROPIETATEAK

• Energia eraldatu egiten da. Hau da, energia forma bat beste forma bat bihur daiteke, adibidez, energia elektrikoa energia kimiko bihurtu eta telefonoaren baterian biltegiratzen da.

• Energia transferitu egiten da. Gorputz batzuetatik beste batzuetara transmititu daiteke, adibidez, erraketaren energia mekanikoa pilotara transmititzen da jotzean.

• Energia biltegiratu egiten da. Pilek eta bateriek energia biltegirtatzen dute.
• Energia garraiatu egiten da. Leku batetik bestera biadaia dezake kableen bidez, adibidez.

ENERGIA ITURRIAK

Natura-baliabideak dira eta energia bihurtzeko, eraldatu egin behar ditugu baliabide horiek.

Bi mota daude: Berriztagarriak: agortzen ez direnak eta berriztaezinak: mugatuak dira eta agortu egin daitezke.

ENERGIA-ITURRI BERRIZTAGARRIAK

• Eguzkia.
• Haizea.
• Ura.
• Lurraren barne-beroa.
• Biomasa. Izaki bizidunen hondakinak dira: Aziendaren gorozkiak, zura, lastoa, etab.

IKERTZEKO: Energia-iturri berriztagarrien adibide bana eman.

ENERGIA-ITURRI BERRIZTAEZINAK

Bi mota daude:

• Erregai fosilak, ikatza, gas naturala eta petrolioa dira. Zentral termikoetan, ibilgaiuetan eta etxeetan erabiltzen dira berokuntzarako, garraioetarako eta energia elektrikoa lortzeko.
• Uranioa eta plutonioa. Jatorri mineraleko substantziak dira. Zentral nuklearretan erabiltzen dira energia elektriko bihurtzeko.

GALDERA: Zertan dira desberdinak energia-iturri berriztagarriak eta berriztaezinak?

ENERGIA ERABILTZEAREN ONDORIOAK

Energia erabiltzeak zenbait arazo sortzen ditu:

• Baliabideak agortzea: Energia-iturri berriztaezinak erabiltzen jarraituz gero, agortuko dira.
• Euri azidoa: Erregai fosilak erretzean, euriaren urarekin nahastu eta euri kaltegarri hau sortzen da. Landareentzat oso txarra da.
• Hondakin erradioaktiboak: Zentral nuklearrek hondakinak sortzen dituzte energia ekoizteko prozesuan. Hondakin horiek erradioaktiboak dira eta gaixotasun larriak eragin diezazkiekete izaki bizidunei.
• Berotze-globala: Guk erabiltako energia ez da guztiz galtzen, atmosferako karbono  dioxidoak energia zati bat xurgatzen du eta, horren ondorioz, atmosfera berotu egiten da. Erregai fosilen erabilearen ondorioz, atmosferako karbono dioxido kantitatea asko handitu da eta planetaren tenperaturak gora egin du.

BALIABIDE DIGITALAK

Energia motak eta ondorioak

Breve historia sobre los combustibles fósiles.

ENERGIA AURREZTEA

Argi dago energia erabiltzea beharrezkoa dela gure gizartean, baina erregai fosilak erabiltzeak arazo larriak sortzen ditu. Horregatik, guztion erantzukizuna da energia aurrezteko ahalegin guztiak egitea.

Hauek dira neurri batzuk:

• Argiak eta gailu elektronikoak itzaltzea erabiltzen ez ditugunean.
• Ahal den heinean garraio publikoa erabiltzea.
• Energia-iturri berriztagarrien erabilera sustatzea.
• Energia-efizientzia handieneko gailuak erabiltzea; hau da, funtzionatzeko energia gutxien behar duten aparatuak erabiltzea.
• Papera, beira, plastikoa eta metalak birziklatzea. Energia gutxiago erabiltzen da birziklapenetan material berriak ekoiztean baino.

ARIKETAK:

Idatzi familia bat energia aurrezteko proposatuko zenizkiokeen neurrien zerrenda eta arrazoitu zure proposamenak.

Zergatik da garrantzitsua energia-iturri berriztagarrien erabilera sustatzea?

 

 

EKOSISTEMAK ETA HARREMANAK

Ekosistema leku batean bizi diren izaki bizidunek eta ingurune fisikoak osatzen dute. Leku horretan izaki bizidunen harremanak ematen dira.

Adibidez: Basamortuko ekosistema elementu hauek osatzen dute:Alde batetik: hondarrak, arrokek, aireak… (Hauek izaki bizigabeak dira eta ingurunea fisikoaren parte dira); beste aldetik, izaki bizidunak daude: gameluak, sugandilak, eskorpioiak, palmondoak, kaktusak…

Lurrean ekosistema desberdin asko daude eta ekosistema multzo horiek EKOSFERA osatzen dute.

Ekosistemek bi osagai dituzte: Ingurune fisikoa eta izaki bizidunak.

INGURUNE FISIKOA:

Ekosistemako izaki bizigabe guztiek osatzen dute eta baita eragina duten faktoreek ere; hau da, tenperatura, euri kantitatea, hezetasuna, etab.

Izaki bizigabe batzuk dira: Ura, haizea, hondarra, harriak, mendiak, etab.

Bi ingurune fisiko mota daude:

LEHORREKO EKOSISTEMA

URETAKO EKOSISTEMA

 

 

 

 

 

LEHORREKO INGURUNEAK lehorrean daude; beraz, izaki bizidunak airez inguratuta daude. Hemen, faktore garrantzitsu hauek hartzen dute parte: Erliebea, tenperatura, hezetasuna eta lurzoru mota.

URETAKO INGURUNEAK urez beteta daude, itsaso bat, ibai bat, aintzira bat… Izaki bizidunek urez inguratuta daude.

Hemen, faktore hauek hartzen dute parte: uretan dagoen gatz kantitateak, argiak, ur-lasterrek, tenperaturak…

IZAKI BIZIDUNEN MULTZOARI BIOSFERA DEITZEN DIOGU.

EKOSISTEMAKO IZAKI BIZIDUNAK

Izaki bizidun guztiak espezie batekoak dira; adibidez, lehoiek espezie bat osatzen dute.

Espezie berekoak elkarren artean ugaltzen dira, baina ez beste espeziekoekin. Eta espezie bereko banakoek POPULAZIOA osatzen dute.

Populazio guztien multzoa KOMUNITATE bat osatzen dute.

Animaliek ekosistemako FAUNA osatzen dute eta landareek, berriz, FLORA.

ARIKETA

1. Arretaz begiratu ondoko irudia eta sailkatu ikusten dituzun izakiak Flora eta Faunaren artean.

EKOSISTEMA MOTAK

Lehorreko ekosistemak

• Izaki bizidunak lurzoruan bizi dira eta airez inguratuta daude.

BASOAK

Zuhaitzak dira nagusi landareriaren arabera eta zuhaitzetan hainbat animaliak babesten dira, baita elikatzen ere. Baso ezberdinak aurki ditzakegu:

Baso atlantikoa

LANDARERIA: Hosto erorkorreko zuhaitzez osatuta dago: Astigarrak, pagoak, haritzak, etab.

KLIMA: Leku hezea da eta udak epelak izaten dira.

FAUNA: Hartza, okil beltza eta basoilarra, besteak beste, dira bertan bizi diren animalia batzuk.

Baso mediterraneoa

LANDARERIA: Hosto iraunkorreko zuhaitzez osatuta dago: Artea, artelatza, etab.

KLIMA: Leku lehorra da eta udak beroak izaten dira.

FAUNA: Katamotza, arranoa eta untxia, besteak beste, dira bertan bizi diren animalia batzuk.

Mendiko belardiak

LANDARERIA: Landare guztiak dira belarkarak eta larre handiakizaten dira belardiak. Askotan, bertan behiak bazkan ibiltzen dira. Loretxoez eta belarraz osatuta daude.

KLIMA: Hezetasun handia dago eta muturreko tenperaturak aurkitzen ditugu.

FAUNA: Intsektuak, marmotak eta hegaztiak, besteak beste, dira bertan bizi diren animalia batzuk.

 

Basamortuak eta estepak

Hemen bizi diren izaki bizidunak egokituta daude ur-eskasia eta muturreko tenperaturetara.

LANDARERIA: Sastraka txikiak eta belarkiak aurkitzen ditugu.

KLIMA: Oso lehorra izaten da eta erliebea laua eta uhinduta eremu batzuetan.

FAUNA: Erbiak, saguak eta muskerrak bizi dira han, besteak beste.

Egin klik hemen informazio gehiago jakiteko.

GALDERAK

• Zein ekosistematan aurki ditzakegu landare belarkarak?
• Zeintzuk dira basoko ezaugarri nagusienak? Zer baso mota aurki ditzakegu?

Lehorreko ekosistemei buruzko informazio gehiago jakin nahi? Klikatu hemen.

Uretako ekosistemak

Itsas ekosistemak eta ur-gezako ekosistemak bereizten ditugu.

Itsas ekosistemak

Itsas ekosistemen ezaugarri nagusiak hauek dira: gazitasuna eta uraren etengabeko mugimendua (olatuak eta ur-lasterrak). Itsasoko ura GAZIA da.

Itsas zabala

KOKAPENA ETA LANDARERIA: Kostatik urrun daude, ur sakonetan eta eguzkiaren argia ez da hondora ailegatzen, horregatik, algak ez dira sakonean bizi ezin dutelako fotosintesia egin; hortaz, hiltzen dira.

FAUNA: Itsas dordokak, marmokak, arrain mota ezberdinak: marrazoak, sardinak, hegaluzeak… Itsas ugaztunak: baleak eta izurdeak, kasu.

Hondartzak

Itsasaldiak oso faktore garrantzitsuak dira, marea gora eta beheradabil egunero eta ur-maila aldatzen da.

 

FAUNA: Hegazti mota ezberdinak daude: antxetak, kaioak eta baita lurpean bizi diren animaliak ere: Itsasardiak. Moluskuak ere oso animalia interesgarriak dira, enbatak jotzen duenean garrantzitsua da haitzari heltzeko mekanismoren bat izatea, begira:

Egin klik hemen hondartzetako ekologiari buruzko informazioa zabaltzeko.

Kostalde harritsuak

KOKAPENA ETA LANDARERIA: Ez dira oso eremu sakonak eta alga asko daude eguzkiaren argia ailegatzen delako.

FAUNA: Itsas-izarrak, olagarroak, anemonak eta harrietan gordeleku duten beste hainbat arrain ere bai; adibidez, itsasugeak eta krabarrokak.

Ur gezako ekosistemak

Ekosistema hauetan ura ia ez dauka gatzik disolbatuta.

Ibaiak

FAKTOREAK: Ura etengabe mugitzen da; horregatik, bertan bizi diren izaki bizidunak ur lasterren indarrera egokitu behar dira.

FAUNA: Igarabak, amuarraina, hegazti batzuk eta intsektu batzuen larbak. Anfibioek gogoko dituzte honelako ekosistemak.

 Urmaelak

FAKTOREAK: Ura ia ez da mugitzen, horri esker, landareek beren sustraiak hondoan finkatzen dituzte eta lezkak eta ihiak ikus ditzakegu urmaeletan.

FAUNA:Landareriaren artean ahateak eta kopetazuriak mugitzen dira. Halaber, anfibioak (igelak), narrazti batzuk (sugeak, dortokak) eta hamaika intsektu (kakalardoa, larbak) bizi dira hor.

                  

GALDERAK

• Zergatik ez dira aurkitzen algak 100 m-ko sakoneratik baino beherago?
• Zer ezaugarri ditu ibaiko ekosistemak?
• Zer desberdintasun daude itsas ekosistema eta ur gezako ekosistemen artean?

Gehiago jakiteko ur gezako ekosistemei buruz, egin klik hemen.

BIRPASATZEKO…

Ekosistemak

Eskola 2.0

Espainiako ekosistemak

 

HARREMANAK EKOSISTEMETAN

Izaki bizidun guztiek behar ezberdinak ditugu eta ezin gara nonahi bizi; hau da, palmondo bat ezin da bizi baso batean, hezetasun gehiegi baitago hura bizirauteko. Era berean, iratzea ezin da bizi desertu batean, euri gutxi egiten baitu eta hezetasun handia behar du bizirauteko. HABITAT deritzo espezie jakin baten bizileku den ekosisteman dauden ingurumen-baldintzei. Leku egokiena da espezie horren bizi-premiak asetzeko.

Espezie bat bere habitatik kanpo ateratzen baduzu, ezin izango du biziraun bere beharrak asetzen duen beste leku batera eramaten ez baduzu.

Hala ere, esan dezakegu, ingurumenaren eta espeziaren arabera, izaki bizidunak bizileku duten ingurumenera egokitzen direla, adibidez, kaktusak eta basamortuko sugeak egokitu dira ur-eskasia eta tenperatura oso altuak jasatera.

Hartz polarrek oso ilaje lodia dute eta gantz-geruza daukate azalpean hotzetik babesteko.

GALDERA

 

Lanpernek bentosak dituzte harrietara finkatzeko. Zer ingurunetara egokituta daude?

 

 

 

Landareak ere ingurumenera egokitzen dira bizi ahal izateko.

Landareek ez dituzte elikagaiak kanpotik hartzen, beraiek ekoizten baitute beren elikagaia.

Elikagaia ekoizteko, hurrengoak behar dituzte:

ARGIA: Eguzki-argia ezinbestekoa da, energia-iturri nagusiena da landareentzat eta hura barik, hilko lirateke. Landare bakoitzak argi kantitate ezberdin beharko du, horregatik, landare batzuk gerizpean bizi dira, ez baitute horrenbesteko eguzki-argirik beren elikagaiak sortzeko.

URA: Ura ere ezinbestekoa da landareek beren elikagaia ekoizteko. Argiarekin gertatzen den moduan, landare bakoitzak ur kopuru ezberdinak behar dituzte, horregatik, batzuk ur gainean bizi dira (nenufasrrak, hain zuzen) eta beste batzuk baso barruan bizi dira.

AIREA: Airean dauden bi gas dira ezinbestekoak landareek beraien elikagaiak ekoizteko: Dioxido Karbonoa eta oxigenoa.

LURZORUA: Zoru garbi eta gatz eta mineralez beteta izan behar da landareek elikagaiak sortzeko. Lehen esan bezala, landareen arabera, batzuek lurzoru aberatsetan baino ez dira hazten eta besteak, erromeroa bezala, lurzoru pobreetan bizi daitezke.

GALDERA

• Zer behar dute landareek bizirauteko? Zer bizi-funtzioarekin daude faktore horiek lotuta?

FOTOSINTESIAREN PROZESUA

Landareen nutrizioa bi prozesu hauek osatzen dute:

1. FOTOSINTESIA: Landareek beren elikagaia ekoizten dute prozesu honen bidez.
2. ARNASKETA: Honen bidez, energia lortzen dute, fotosintesian sortutako elikagaitik.

Bi prozesu hauek egiteko, landareek lehen azaldutako hauek behar dituzte:

URA ETA GATZ MINERALAK: Lurzorutik lortzen dituzte.

KARBONO DIOXIDOA: Airetik lortzen dute.

OXIGENOA: Fotosintesian sortzen da.

ENERGIA: Eguzkiaren argiak ematen die.

Beren elikagaiak sortzeko, urrats hauek jarraitzen dituzte:

Fotosintesiaren prozesua

Landareak Agrega

Landareak +

ELIKADURA HARREMANAK

Ekosistema guztietan izaki bizidunek haien artean elikadura-harremanak ezartzen dituzte bizirauteko.

Elikadurari erreparatuz, bi motatako izaki bizidun daude:

EKOIZLEAK eta KONTSUMITZAILEAK.

Beren elikagaiak ekoizteko kapaza direnei ekoizleak deitzen zaie; hau da, landareak.

Ekoizlea

Beren elikagai propioa sortzeko gauza ez direnek, beste izaki bizidun batzuk jan behar dituzte; hau da, beste animaliak edo landareak kontsumitzen dituzte.

Bi multzotan sailkatzen dira: 1. mailako kontsumitzaileak (Belarjaleak) eta 2. mailako kontsumitzaileak (Haragijaleak)

2. mailako kontsumitzailea (Haragijalea)

1. mailako kontsumitzailea (belarjalea)

Sarraskijaleak beste animalia batzuen gorpuez elikatzen dira, adibidez, saia.

Deskonposatzaileak mikroorganismo eta onddoak dira eta beste izaki bizidun batzuen hondakinak jan eta deskonposatzen dituzte.

ELIKA-KATEAK ETA ELIKA-SAREAK

Elikadura-harremanak eskematikoki azaltzeko, elika-katea erabiltzen dugu. Elika-katea da ekosistema jakin bateko izaki bizidun batzuen arteko elikadura-harremanak era sinple batean azalduta.

Elika-sareak era errealistikoago batean azaltzen ditu elikadura-harremanak, animalia askoren arteko elikadura-harremanak hartzen baititu kontuan.

Adibnidez, hona hemen Estepako elika-sare bat.

GALDERAK

• Zer izaki bizidun dira ekoizleak goiko Estepako ekosisteman?
• Zein da lehen mailako kontsumitzailea?
• Esan bigarren, hirugarren eta laugarren mailako kontsumitzaileen izen bana.
• Begiratu arretaz eta egin Estepako elika-sarean oinarrituriko elika-kate bat.

IZAKI BIZIDUNEN ARTEKO BESTE HARREMANAK

Lau harreman mota gehiago ematen dira izaki bizidunen artean. Hauek dira:

MUTUALISMOA

Harreman honetan, parte hartzen duten bi espeziek onura ateratzen dute.

Krokodiloak, jan ostean, ahoa irekitzen du lasai lasai. Euri-txoria hurbiltzen zaio hortz arteko hondakinak jatera eta, bide batez, hortzak garbitzen dizkio. Biek onura ateratzen dute.

KOMENTSALISMOA

Harreman honetan, izaki bizidun batek beste baten janari-hondakinak jaten ditu. Hori egitean, komentsalak ez dio kalterik ez onurarik egiten.

Marrazoak jandakoaren hondakinak bota eta erromero txikiek horiek jan. Marrazoari ez diote ez kalterik ez onurarik eragiten.

PARASITISMOA

Harreman hau onuragarria da izaki bizidunetako batentzat, baina kaltegarria bestearentzat.

Eltxoek gure azalaren gainean jarri eta odola zurrupatzen digute beraien tronparekin. Horrela elikatzen dira eta guri, odola kentzeaz gain, azkura eta sumindura eragiten digute eta gaixotasunak kutsatu; malaria, kasu.

LEHIA

Lehia sortzen da bi espeziek behar berdinak dituztenean. Lehiak kaltegarriak dira bi espezieentzat betirako lesioak edota heriotza sortu ahal baitituzte.

Tigre arren arteko lehiak lurraldetasunagatik sortzen dira, baita ugaltzeko tigre emeengatik ere.

GALDERAK

• Ezagutzen al duzu pertsonen parasitoren bat? Azaldu.
• Zure ustez, zer motatako harremana ezartzen da sabanan bizi diren hienen eta saien artean?
• Zer motatako harremana ezartzen da erle eta loreen artean?
• Bilatu informazioa inkilinismoa harremanari buruz eta azaldu zertan datzan.

BIRPASATZEKO…

Ekosistemak

GIZA GORPUTZA: Antolaketa eta zentzumenak.

ZELULAZ OSATUTA GAUDE

Izaki bizidun guztiak zelula izeneko milioika atal txiki-txikiz osatuta daude.

Zelulak bizirik daudela esaten dugu hiru bizifuntzioak egiten dituztelako:

1. Nutrizioa: Zelulek hazteko eta energia izateko behar dituzten substantziak lortzen dute.
2. Harremana: Zelulek inguruneko informazioa jasotzen dute eta horren araberako erreakzioak sortzen dituzte.
3. Ugalketa: Zelulak banatu eta zelulakumeak sortzen dituzte.

Neuronak buruan dauzkagun zelulak dira

Odoleko zelulak

 

 

 

 

 

 

Esan dugunez, zelulak txiki-txikiak dira eta zenbait formatakoak.

Hesteetako zelulek prisma forma dute.

 

                               Hezurretako zelulak

GALDERAK

1. Zergatik esan dezakegu zelulak bizirik daudela?
2. Zergatik behar dugu mikroskopioa zelulak ikusi ahal izateko?
3. Bilatu gure gorputzaren zelula ezberdinen irudiak eta azaldu non dauden kokatuta.

GIZA GORPUTZAREN ANTOLAKETA

Gizakiok zelulaniztunak gara eta gure zelulak ondo antolatuta daude antolaketa-mailak bereiztuz.

Giza gorputza honela antolatzen da: Zelula txikienetik organismo osora:

 

 

EHUNAK

Ehunak zelula interkonektatuen multzoak dira, organismo batean antzeko funtzioa betetzen dutenak; esate baterako, gihar-ehuneko zelula guztiek funtzio berbera dute: mugimendua eragiten dute.

 

GIHAR EHUNA

ORGANOAK

Organoak elkarrekin funtzionatzen duten ehunen multzoak dira. Organo bakoitzak funtzio jakin bat betetzen du; adibidez, bihotza eta urdaila.

SISTEMAK

Sistema bat zenbait organoz osatuta dago. Organo horiek mota berekoak izan ohi dira eta funtzio bera betetzen dute; esate baterako, hezur-sistema hezur guztiek osatzen dute.

Hona hemen Gihar-sistema: Organo elastikoez osatuta dago, luzatu eta uzkutu egiten dira mugimendua sortzeko eta hezurrekin lotuta daude gorputz osoa mugitu ahal izateko.

Eta hezur-sistema: Organo zurrun eta erresistenteak dira eta gorputzari eusten diote, gainera, organo kalteberak babesten dituzte. Eskeletoko hezurrak giltzaduren bidez lotuta daude; belauna eta sorbalda, adibidez.

APARATUAK

Aparatuak mota desberdineko organoz eta zenbait sistemaz osatuta daude. Aparatu edo sistema horiek koordinatuta jarduten dute lan jakin bat egiteko; adibidez, digestio-aparatua, edota lokomozio-aparatua. Azken honetan bi sistema hauek hartzen dute parte: Gihar eta hezur-sistemak.

ORGANISMOAK

Giza organismoa gure aparatu eta sistema guztien osatzen dute.

ANTOLAKETA – MAILAREN LABURPENA:

GALDERAK

1. Zer sistemak osatzen du lokomozio-aparatua?
2. Zer dira organoak? Zerk osatzen dituzte? Jarri adibide bi.
3. Zer funtzio betetzen ditu eskeletoak?
4. Zer dira ukondoa eta belauna?
5. Zer funtzio betetzen ditu giharrak?

HARREMAN-FUNTZIOA

Pertsonok kanpoan gertatzen dena hautematen dugu: entzun, ikusi, sentitu… egiten dugu. Elkarrekin komunikatzen gara eta inguruan gertatzen diren gauzeekiko erreakzioak izaten ditugu. Adibidez, baloi bat ikusten badugu gugana hurbiltzen, mugitu egiten gara kolpea saihesteko edota kalean gaudela gure izena entzuten badugu, hotsaren jatorrirantz begiratzen dugu. Hau guzti hau gertatzeko, organo, sistema eta aparatu askok hartzen dute parte era koordinatu batean.

Zenbait etapa ditu harreman-funtzioak:

• Zentzumen-organoek errezeptoreak erabiliz, gure inguruan gertatzen dena hautematen dute.
• Errezeptore horiek jasotako informazioa garunera eramaten dute nerbioen bidez (nerbio-sistemaren parte dira).
• Garunak (nerbio-sistemaren parte garrantzitsu bat) informazio hori aztertu eta erantzun bat erabakitzen du; hau da, zer egiteko agintzen du informazioaren arabera. Nerbioek eramaten dute agindu hori behar den sistemara.
• Lokomozio-aparatua, baloiaren kasuan, agindua jaso eta mugimenduak egiten ditu baloia ekiditeko.

ARIKETA:

– Eman harreman-funtzioaren bi adibide eta azaldu zer unetan hartzen duten esku zentzumen-organoek, nerbio-sistemak eta lokomozio-aparatuak, edo barne-organoek.

ZENTZUMEN-ORGANOAK

Zentzumen organoek kanpoko informazioa hautematen dute eta garunera bidaltzen dute nerbioen bidez.

IKUSMENA

Zentzumena: Ikusmena.

Organoak: Begiak.

Eginkizuna: Koloreak, formak eta distantziak hautematea.

Prozesua: Informazioa erretina errezeptoreetara heltzen da eta garunera eramaten da ikusmen-nerbioaren bidez. Garunak jasotako informazioa interpretatu eta erantzun bat bidaltzen du.

ENTZUMENA

Zentzumena: Entzumena.

Organoak: Belarria.

Eginkizuna: Hotsak eta beraien jatorria eta propietateak hautematea.

Prozesua: Barraskiloan dauden errezeptoreek hotsak hautematen dituzte, barraskiloak entzumen-nerbioari  informazioa pasatzen dio eta honek garunari transmititzen dio.

AZALA ETA UKIMENA

Zentzumena: Ukimena.

Organoak: Azala.

Eginkizuna: Objektuen forma, testura, presioa eta tenperatura hautematea.

Prozesua: Azalean ukimenaren errezeptoreak daude nerbioei lotuta daudenak. Horien bidez jasotako informazioa garunera ailegatzen da.

MIHIA ETA DASTAMENA

 

Zentzumena: Dastamena.

Organoak: Mihia.

Eginkizuna: Bost zaporeak hautematea.

Prozesua: Mihiaren gainean dastamen papilak dira, konkortxo hauek errezeptoreak dauzkate eta beraiek garunera eramaten dute jasotako informazioa.

SUDURRA ETA USAIMENA

Zentzumena: Usaimena.

Organoak: Sudurra.

Eginkizuna: Usainak hautematea.

Prozesua: Sudurraren barruan pituitarioa dago, bertan usaimen-errezeptoreak daude eta beraiek, usainak hauteman eta garunera bidaltzen dute informazioa usaimen-nerbioaren bidez.

GALDERAK:

1. Begiko zer atalekin komunikatzen da zuzenean erretina?
2. Zer funtzio dute usaimen-nerbioek?
3. Zer motatako estimuluak hautematen dituzte ukimenarek errezeptoreek?
4. Ikertu zer den anosmia.
5. Zein da zentzumen-organoetako errezeptoreen funtzioa?

 

BALIABIDE DIGITALAK

Gorputz aparatua

Zentzumenak

NERBIO-SISTEMA

Harreman-funtzioa egiteko nerbio-sistema behar dugu, oso garrantzitsua baita gure biziraupenerako.

Eginkizun esanguratsuenak hauek dira:

• Zentzumen-organoen bidez kanpotik heltzen zaigun informazioa eta gure gorputz barruan gertatzen dena aztertzen du.
• Gure organismoaren funtzionamendurako erantzunak agintzen ditu.
• Gorputzeko organo eta sistemen funtzionamendua koordinatzen du.

Nerbio-sistema ehun bakar batez osatuta dago: Nerbio-ehuna.

Nerbio-ehuna osatzen duten zelulak neuronak dira. Hiru atal dauzkate: Gorputza, dendritak eta axoia.

GALDERA:

Begira irudiari eta deskribatu neuronen atal bakoitza: Forma eta eginkizuna. Egin klik hemen informazio iturria ezagutzeko: https://eu.wikipedia.org/wiki/Neurona

 

Nerbio-sistemak bi atal ditu:

NERBIO-SISTEMA ZENTRALA

Bere funtzioa informazioa jasotzea, interpretatzea eta erantzun bat sortzea da.

Entzefaloak eta bizkarrezur-muinak osatzen dute.

–Entzefaloa buruan dago eta garezurreko hezurrek basbesten dute. Hiru parte ditu:

a) Garuna: Borondatezko ekintzakkontrolatzen ditu, pentsamenduaren organoa da eta esperientziak gordetzen ditu.

b) Zerebeloa: Mugimendua eta oreka kontrolatzen ditu.

c) Bizkarrezur erraboila: Barne-organoen jarduna kontrolatzen du; adibidez, bihotz taupadak.

–Bizkarrezur muina bizkarrezurraren ornoen barruan dago eta ez-borondatezko erantzunak agintzen ditu; adibidez, edalontzi bat oso bero dagoenean, guk eskua kentzen dugu ez erretzeko, honi mugimendu erreflexua deitzen zaio.

 

NERBIO-SISTEMA PERIFERIKOA

Nerbioek osatzen dute eta organismo atal guztietara ailegatzen dira, horrela, gorputz osoa kominikatuta dago.

Bi nerbio mota daude:

a) Zentzumen-nerbioak: Zentzumenek hartutako informazioa entzefalora eta bizkarrezur-muinera transmititzen dute.

b) Nerbio motorrak: Entzefaloaren eta bizkarrezur-muinaren aginduak organoetaraino helarazten dituzte.

 

BALIABIDE DIGITALAK:

Nerbio-sistema bideoa

Sistema nervioso vídeo castellano

GALDERAK:

1. Zer da garuna? Non dago kokatuta?
2. Zer nerbio mota daude?
3. Zer bi mugimendu mota gerta daitezke eta zertan dira desberdinak? Jarri adibide bana.
4. Zer izen dute nerbio-sistema osatzen duten bi atalek?
5. Azaldu zer funtzio duten entzefaloaren atalak: